Szachy są grą, która od wieków zajmuje ludzkie umysły. Dlaczego tak jest ? Odpowiedź wcale nie jest łatwa. Jedni widzą w nich rozrywkę, inni sport, jeszcze inni sposób na życie. Są nawet tacy, którzy uważają szachy za sztukę.
Ale szachy to przede wszystkim ludzie. Ci, którzy grają, podziwiają, bawią się, ci którzy tworzą i ci dla których to po prostu praca. Czy jest to gra dla ludzi o jakiś specyficznych zdolnościach? Może trzeba mieć „ścisły umysł”, najlepiej matematyczny lub informatyczny, żeby dobrze grać w szachy. Nie ma to (na szczęście) większego znaczenia. Mistrzowie tej „królewskiej gry” byli ludźmi o różnym wykształceniu. Chcąc odnosić sukcesy musieli całkowicie poświęcić się grze, często całkowicie rezygnując ze swych wyuczonych profesji.
Nie inaczej jest dzisiaj, chociaż można odnieść wrażenie, że w dobie współczesnych „skomputeryzowanych szachach” mistrzowie nie mają często żadnego innego - poza szachowym - wykształcenia. Takie czasy, rywalizacja ponad wszystko! Gonitwa za sukcesem najważniejsza, nic innego się nie liczy.
Przeglądając sylwetki najsłynniejszych szachistów wszech czasów znalazłem zaledwie trzech wybitnych matematyków , a mianowicie: Adolfa Anderssena, Emanuela Laskera i Maxa Euwego.
Adolf Anderssen
Carl Ernst Adolf Anderssen urodził się w 1818 roku we Wrocławiu - wówczas Prusy, zmarł również we Wrocławiu - w 1879. Anderssen studiował matematykę i filozofię na Uniwersytecie Wrocławskim. Jego ojciec nauczył go grać w szachy w wieku 9 lat, był szczęśliwy gdy siedział przy szachownicy. Można powiedzieć, że od dzieciństwa szachy wypełniały mu życie
Od 1851 roku pracował jako nauczyciel matematyki, fizyki i języka niemieckiego we wrocławskim Gimnazjum Fryderycjańskim, równolegle grywał w szachy, głównie we wrocławskich kawiarniach. Trzeba wiedzieć, że w połowie XIX wieku szachy były sportem bardzo wyizolowanym, więc początki zawodowej kariery szachowej były bardzo trudne, Adolf musiał dopracować swoją grę, co kosztowało go bardzo dużo pracy.
W 1848 roku Anderssen zremisował mecz z profesjonalnym szachistą, Danielem Harrwitzem. Ten remis zaowocował zaproszeniem go na pierwszy międzynarodowy turniej szachowym w 1851 roku w Londynie.
Adolf poczuł, że nadszedł jego czas.
Faworytem gospodarzy był uznawany wówczas za najsilniejszego na świecie Howard Stauton, od którego pochodzi nazwa klasycznych figur szachowych. Do turnieju zostali zaproszeni najlepsi ówcześni gracze. Turniej został uznany za nieoficjalne mistrzostwa świata.
Ku zdumieniu szachowej elity, Anderssen dość gładko pokonał wszystkich przeciwników i został pierwszym, choć nieoficjalnym, mistrzem świata.
W turnieju miała miejsce partia szachów, którą Anderssen rozegrał jako towarzyską, a która dała mu sławę większą niż zwycięstwo ... poświęcił w niej gońca, następnie dwie wieże i w końcu hetmana by zamatować przeciwnika. Nazwano ją nieśmiertelną. Jest to jedna z najbardziej znanych partii szachów wszech czasów.
Przez kilka następnych lat Anderssena uważano za najsilniejszego szachistę na świecie. W 1858 roku trafił jednak na pogromcę. Paul Morphy w słynnym meczu rozegranym w Paryżu, wygrał siedem partii, przy tylko dwóch przegranych i dwóch remisach (+7 - 2 = 2).
Trzy lata po przegranym meczu z Morphym Anderssen przypomniał się światu, wygrywając w Londynie pierwszy międzynarodowy turniej rozegrany systemem kołowym. Wygrał wówczas dwanaście partii na trzynaście rozegranych, a w pokonanym polu pozostawił m.in. późniejszego mistrza świata Wilhelma Steinitza. W 1866 roku rozegrał prestiżowy mecz właśnie ze Steinitzem. W meczu nie padł ani jeden remis, Anderssen przegrał osiem i wygrał sześć partii. Mecz obfitował w ważne z punktu widzenia rozwoju teorii szachów partie i przez wielu dzisiejszych komentatorów jest uważany za mecz o tytuł mistrza świata. Jednak ani przed, ani podczas meczu żadna tego typu deklaracja nie miała miejsca.
Wielkie sukcesy turniejowe Anderssen osiągnął już w zaawansowanym wieku. Serię bardzo udanych turniejów w latach sześćdziesiątych XIX wieku ukoronował zwycięstwem w bardzo silnie obsadzonym turnieju w Baden-Baden w 1870 roku, gdzie wyprzedził m.in. mistrza świata Steinitza. Siedem lat później, w wieku 59 lat, odniósł swój ostatni duży sukces na turnieju w Lipsku (drugie miejsce za Louisem Paulsenem, przed Johannesem Zukertortem i Szymonem Winawerem). Zmarł dwa lata później.
Według systemu Chessmetrics, w sierpniu 1870 r. z wynikiem 2744 punktów zajmował pierwsze miejsce na świecie.
Od 1992 r. we Wrocławiu rozgrywany jest turniej poświęcony jego pamięci.
Emanuel Lasker
Urodzony w rodzinie żydowskiej. Jego ojciec był duchownym w synagodze. Gdy miał 11 lat wysłano go do szkoły w Berlinie, gdzie nauczył się grać w szachy. Od najmłodszych lat grał w szachy na pieniądze w kawiarniach, stąd nazwa młodego Emanuela – „kawiarniany gracz”. Lasker studiował matematykę i filozofię na uniwersytetach w Berlinie, Getyndze i Heidelbergu, cały czas łącząc studia i grę w szachy.
W 1905 r. wprowadził w matematyce pojęcie pierwotnego ideału oraz „pierścienia Laskera” abstrakcyjną teorię - podstawę współczesnej geometrii algebraicznej.
Lasker, oprócz znacznych wyników w algebrze i geniuszu szachowego, wprowadził także szereg interesujących gier matematycznych. Na przykład wymyślił grę planszową „Laska”(warcaby wieżowe).
Lasker pisał także o filozofii, napisał: Kampf (Bitwa, Bój - 1907), Das Begreifen der Welt (Zrozumieć świat -1913), Die Philosophie des Unvollendbar (Filozofia niepełnego - 1919), Das verständige Kartenspiel (Zrozumiała gra karciana – 1929), Brettspiele der Völker (Gry planszowe Narodów – gry logiczne i matematyczne - 1931) i The Community of the Future (Komunikacja przyszłości - 1940).
Jego niezwykłe pasmo zwycięstw w Stanach Zjednoczonych utorowały mu w 1894 roku drogę do meczu o mistrzostwo świata z ówczesnym mistrzem Wilhelmem Steinitzem (który miał wówczas już 58 lat). Mecz odbył się w Nowym Jorku, Filadelfii i Montrealu. Zwyciężył Lasker (+10 − 5 = 4) i jako drugi człowiek w historii zdobył oficjalny tytuł Mistrza Świata w Szachach.
W 1911 r. poślubił Martę Cohn i zamieszkali razem w Berlinie. Ustalono, że Lasker ponownie będzie bronił swojego tytułu mistrza świata. Miał grać z Akibą Rubinsteinem – najlepszym polskim szachistą wszech czasów, ale I wojna światowa pokrzyżowała te plany. W 1921 r. stanął do obrony tytułu przeciw najmocniejszemu wówczas graczowi świata - José Raúlowi Capablance z Kuby i gładko przegrał (+0 − 4 = 10), po czym przeszedł na szachową emeryturę po 27 latach panowania na tronie !
W 1933 roku, będąc Żydem, Lasker został zmuszony do emigracji i wyjechał do Anglii, gdzie mieszkał do 1935 roku.
... Laskerowie zostali zmuszeni do wycofania się z wygodnej emerytury. Reżim (nazistowski )skonfiskował berlińskie mieszkanie Laskerów, ich farmę i oszczędności całego życia. Emanuel i Marta na starość nagle znaleźli się w nędzy, bez pieniędzy, bez domu i bez Ojczyzny.
Lasker ponownie był zmuszony grać w szachy, aby zarobić na życie. W tym czasie Laskerowie mieszkali przez krótki czas w Moskwie (ZSRR), następnie przenieśli się do Nowego Jorku (USA).
Lasker przez cały czas prowadził wykłady z matematyki w stopniu docenta i grał pokazowo w szachy. W 1939 r. podczas wykładu dostał ataku szału. To był początek choroby, która powoli doprowadziła go do śmierci w1941r.
Michaił Botwinnik, który został pierwszym po wojnie mistrzem świata w szachach, napisał:
Gdy pierwszy raz zobaczyłem Laskera, był starszym mężczyzną. Jego wygląd nie był imponujący. Jego ruchy były bardzo powolne. ... Był bardzo mądrym człowiekiem - był pierwszym, który przestudiował wszystkie praktyczne aspekty gry w szachy: jak przygotować się do turnieju, kiedy w nim grać, jak odpocząć, zjeść itp. Doskonale rozumiał wszystkie te praktyczne aspekty.
Zasłynął jako pierwszy, który wprowadził aspekt psychologiczny do gry w szachy, a także był pierwszym mistrzem szachowym, który zażądał wysokich opłat za grę, i tym samym utorował drogę do lepszych zarobków profesjonalnych szachistów. Wynalazł nowe teorie gier końcowych. Jego książka z 1984 roku Common Sense in Chess (Zdrowy rozsądek w szachach) przeszła do kanonu szachowej klasyki.
Był przede wszystkim wielkim szachistą, ale również matematykiem i filozofem. Przyjaźnił się z Albertem Einsteinem.
Max Euwe
Po pierwsze, to dla mnie wielki zaszczyt, że mogę rozegrać mecz o Mistrzostwo Świata; a po drugie, mój mały kraj chciałby mieć bohatera narodowego. ” (Max Euwe 1935).
Machgielis (Max) Euwe urodził się w 1901 r., w małej wiosce koło Amsterdamu. Jego ojciec, który był nauczycielem, i jego matka - uwielbiali grę w szachy, a młody Max nauczył się grać mając zaledwie 5 lat. Miał niezwykły talent do gry i wkrótce był w stanie pokonać swoich rodziców.
Euwe studiował matematykę na uniwersytecie w Amsterdamie, gdzie uzyskał stopień licencjata matematyki z wyróżnieniem w 1923 roku. Chociaż do tego czasu był już znanym szachistą i wygrał mistrzostwa Holandii (1921), szachy traktował jako hobby, a matematykę jako zawód. W 1924 r. zaczął uczyć matematyki. W 1926 r. uzyskał stopień doktora matematyki na Uniwersytecie w Amsterdamie. Następnie został nauczycielem w liceum dla dziewcząt w Amsterdamie, gdzie pracował do 1940 r.
Podczas swojej kariery nauczycielskiej Euwe nadal grał w szachy, czasem biorąc bezpłatne urlopy. Euwe miał bardzo metodyczne i naukowe podejście do gry. Trzymał w domu system kart, na których zapisywał możliwe warianty debiutów i końcówek. Był geniuszem organizacji, logiki i porządku. Ponadto dbał o to, aby być w jak najlepszej formie fizycznej - pływając, gimnastykując się i trenując boks.
W 1935 roku zagrał z Alechinem o mistrzostwo świata i… niespodziewanie wygrał! Alechin, mistrz świata, otrzymał czek na 10 000 holenderskich guldenów, a Euwe - nauczyciel matematyki i amator - nie otrzymał nic.
Euwe utrzymał tytuł tylko przez 2 lata, przegrał w meczu rewanżowym w 1937 roku.
W 1970 roku Euwe został wybrany na prezydenta FIDE - stanowisko, które dzierżył 8 lat. Euwe w tym czasie odwiedził wiele krajów na całym świecie na własny koszt - był amatorem - a liczba członków FIDE znacznie się powiększyła. W trakcie jego kadencji miał miejsce kontrowersyjny mecz o mistrzostwo świata Fisher (USA) – Spasski (ZSRR).
W 1956 r. Euwe zmienił swoje zainteresowania zawodowe z nauczania matematyki na informatykę. W 1959 r. został dyrektorem Centrum Badań nad Automatycznym Przetwarzaniem Danych w Holandii, które to stanowisko pełnił do 1965 r. Przyjął to stanowisko pod warunkiem, że może kontynuować pracę w FIDE. Interesował się programowaniem szachowymi i sztuczną inteligencją.
Będąc jednym z niewielu ekspertów w dziedzinie informatyki komputerowej, Euwe został profesorem informatyki - prekursorem dzisiejszej informatyki - na uniwersytetach w Rotterdamie i Tilburgu.
W 1976 r. został mianowany profesorem cybernetyki na uniwersytecie w Mantach w Luksemburgu .
W 1981 r. podczas wakacji w Izraelu Euwe doznał zawału serca. Po powrocie do Amsterdamu zmarł . Pozostawił po sobie imponujący dorobek - ponad 100 prac o grze w szachy, z których niektóre stały się klasykami.
Holandia uhonorowała swojego wspaniałego mistrza otwarciem Max Euwe Center w 1982 r. Centrum poświęcone jest znaczeniu jego życia i pracy nad grą w szachy. Mieści się tu także muzeum szachów i biblioteka szachów, znajduje się przy placu Max Euwe w Amsterdamie.
Jeśli chodzi o Polaków, to wśród znanych matematyków nie było i nie ma wybitnych szachistów, co dowodzi tezy, że niekoniecznie „ścisłowcy” są dobrymi szachistami. Może nim być każdy człowiek.
Nawet nasi najwybitniejsi szachiści przedwojenni Złotej ery polskich szachów tacy jak: Makarczyk, Najdorf, Przepiórka, Regedziński, Rubinstein, Tartakower i inni, choć byli często erudytami, nie mieli ścisłego wykształcenia. Makarczyk – prawnik, Najdorf – biznesmen, Przepiórka – rentier, Regedziński – prawnik, Rubinstein – profesjonalista szachowy, Tartakower – prawnik, z zamiłowania filozof.
Poza tym wszyscy byli poliglotami, znali biegle po kilka języków.
Ze współczesnych matematyków należy wymienić profesora Bolesława Gleichgewichta z Uniwersytetu Wrocławskiego, ale nie był on, aż tak mocnym graczem na arenie międzynarodowej.
Autor (z zawodu matematyk)
B.M.B Pietrzak
Źródła informacji:
- wikipedia.pl
- wikipedia.org
- mathshistory.st-andrews.ac.uk
- jeff5560.tripod.com
- google.com
- Britannica.com
- web.archive.org
- www.scribd.com
- Gawlikowski, ARCYMISTRZOWIE, The Facto, Warszawa 2016
Krystyna